Ch­ư¬ng 2

nitro ho¸

Môc tiªu häc tËp:

1. Kh¸i niÖm vµ c¬ chÕ ph¶n øng nitro ho¸.
2. C¸c t¸c nh©n cña qóa trình nitro ho¸.
3. C¸c yÕu tè ¶nh h­ưëng ®Õn ph¶n øng nitro ho¸.
4. C¸c vÝ dô øng dông cña ph¶n øng nitro ho¸.

1
1. ®¹i c­Ư¬ng:

- Nitro ho¸ lµ qu¸ trình thÕ H cña hîp chÊt hữu c¬ b»ng
nhãm -NO2.
R-H + HNO3  R-NO2 + H2O
- Lµ ph¶n øng t¹o liªn kÕt C-NO2.

2
- Ứng dụng của phản ứng:

- Tổng hợp dung m«i, thuèc thö, thuèc næ.

- Tổng hợp c¸c dÉn chÊt trung gian cña hữu
c¬ vµ hãa d­ưîc.
- T¹o c¸c nhãm nitro trong ph©n tö thuèc.

3
2. c¬ chÕ ph¶n øng nitro ho¸:

2.1. ThÕ ¸i ®iÖn tö (SE):

- ĐiÒu kiÖn ph¶n øng:
- Nitro ho¸ hîp chÊt th¬m,
- T¸c nh©n lµ hçn hîp sulfo-nitric,
- Pha láng,
- NhiÖt ®é kh«ng cao.

HNO3 + 2H2SO4  NO2+ + 2HSO4- + H3O+

H NO2 NO2

+
+ NO 2 + +
+H

4
2.2. ThÕ gèc tù do (SR):
-ĐiÒu kiÖn ph¶n øng:
- Nitro ho¸ hydrocarbon no, m¹ch th¼ng,
- T¸c nh©n: acid nitric lo·ng (30%-40%).
- Ph¶n øng ë thÓ khÝ,
- NhiÖt ®é cao (300-5000C).
HO NO 2 OH + NO 2

RH + NO 2 R + HNO 2
R + HNO 3 RNO 2 + OH
RH + OH R + H2O
R + HNO 3 ROH + NO 2

R + NO 2 RNO 2
R + OH ROH
OH + NO 2 HO NO 2
R + R R R
5
3. t¸c nh©n nitro ho¸:
3.1. Acid nitric (HNO3):

- D¹ng tinh khiÕt lµ chÊt láng trong, mïi h¾c m¹nh,

(tnc = - 41,60C, t0s = 83,50C, d = 1,502).

- Đun s«i hay ®Ó l©u ngoµi ¸nh s¸ng bÞ ph©n huû:

4HNO3  4NO2 + 2H2O + O2

- Trong c«ng nghiÖp th­ưêng gÆp c¸c nång ®é:

- 65-68% (d=1,42),
- 95% (d =1,49, bèc khãi).

6
Nh­ưîc ®iÓm:
- T¸c nh©n nitro ho¸ yÕu.
- TÝnh oxy ho¸ m¹nh, nªn t¹o nhiÒu t¹p chÊt.

- Lư­îng acid nitric thư­êng dïng cho ph¶n øng nitro ho¸
kho¶ng 1,5-2 lÇn so víi lÝ thuyÕt.

7
3.2. Hçn hîp sulfo-nitric (H2SO4 + HNO3 + H2O ):

HNO3 + 2 H2SO4 NO2 + 2 HSO4 + H3O

- Tû lÖ H2SO4 : HNO3 : H2O phô thuéc kh¶ năng ph¶n

øng cña c¸c chÊt ®­ưîc nitro hãa.

8
- Hîp chÊt th¬m cã kh¶ năng ph¶n øng cao (phenol,
phenol-ether):
- HNO3 40%.

- Hîp chÊt th¬m kh¶ năng ph¶n øng trung bình (nhãm thÕ
lo¹i 1):
- Nitro ho¸ 1 mol, cÇn 1,5 mol HNO3 68% vµ 2,2
mol H2SO4 98%.

- Hîp chÊt th¬m cã kh¶ năng ph¶n øng thÊp (nhãm thÕ lo¹i
2):
- Nitro ho¸ 1 mol, cÇn 2,3 mol HNO3 95-100% vµ
2,6 mol H2SO4 98%.
9
Trong c«ng nghiÖp, hçn hîp sulfo-nitric th ư­êng cã các
nång ®é:
- HNO3 : 88% ( lo¹i 60-65 %, d=1,4)
- H2SO4 : 9,5% (monohydrat hay oleum 20 %)
- H2O : 2,5 %

¦u ®iÓm:
- T¸c dông nitro ho¸ m¹nh h¬n HNO3
- Gi¶m t¸c dông oxy ho¸ cña HNO3
- Tr¸nh t¹o thµnh dÉn chÊt polynitro.
10
3.1.3. Hçn hîp muèi nitrat vµ acid sulfuric:

- Khi cÇn nitro ho¸ trong m«i tr­ưêng khan nư­íc.

2NaNO3 + H2SO4 = 2HNO3 + Na2SO4

- Thư­êng sö dông ®Ó s¶n xuÊt c¸c polynitro.

11
3.4. Acylnitrat (AcONO2):
- Lµ t¸c nh©n nitro ho¸ m¹nh,
- Dïng nitro ho¸ c¸c chÊt dÔ ph©n huû bëi nư­íc hoÆc acid.
(CH3CO)2O + HNO 3 CH3COONO 2 + CH3COOH

NO 2

+ CH3COONO 2 + CH3COOH

- B¶o vÖ c¸c nhãm amin khi nitro hãa:

NH2 NHCOCH3
NO 2
Ac 2 O/HNO 3

12
4. c¸c yÕu tè ¶nh hƯ­ëng ®Õn ph¶n øng:

4.1. NhiÖt ®é:

- Nitro ho¸ to¶ nhiÖt m¹nh.
- NhiÖt ®é tèi ­ưu phô thuéc b¶n chÊt c¸c chÊt ®­ưîc
nitro hãa.
-Hydrocarbon no m¹ch th¼ng: 170-5000C.
-Hydrocarbon th¬m:-10 ®Õn 1700C.

13
4.2. T¸c dông cña khuÊy trén:

- Nitro hãa th­ưêng lµ ph¶n øng dÞ pha.

- KhuÊy trén ®Ó tăng tiÕp xóc vµ tr¸nh qu¸ nhiÖt côc
bé.

14
4.3. Dung lư­îng khö nư­íc:
- Lµ gi¸ trÞ giíi h¹n nång ®é H2SO4 ®Ó ph¶n
øng nitro ho¸ ®¹t tíi c©n b»ng.

% H2SO4 ®­a vµo ph¶n øng

DLKN =
% H2O ban ®Çu + % H2O do ph¶n øng sinh ra

D.L.K.N. cho phép tÝnh ®ư­îc l­ưîng acid sulfuric cÇn dïng ®Ó
pha hçn hîp sulfo-nitric khi nitro hãa chÊt ®ã.
VÝ dô D.L.K.N: nitrobenzen: 7,4; clorobenzen: 4,4; benzen: 3,5;
toluen: 2,4; naphthalen: 2,0

15
5. C¸ch tiÕn hµnh ph¶n øng:

- Nitro ho¸ c¸c hîp chÊt th¬m:

- Lµm l¹nh chÊt cÇn nitro hãa xuèng d­ưíi 100C.
- Võa khuÊy, võa thªm t¸c nh©n nitro hãa (< 100C).

- C¸c hîp chÊt cã kh¶ năng ph¶n øng cao: khuÊy thªm 30
phót ë nhiÖt ®é phßng.
- C¸c chÊt kh¶ năng ph¶n øng trung bình: 2-3 giê.
- C¸c chÊt kh¶ năng ph¶n øng kÐm: 3-5 giê (cÇn thiÕt lµm
nãng).

Xö lý sau ph¶n øng: Đæ hçn hîp ph¶n øng vµo nư­íc ®¸, thu
s¶n phÈm.
16
- Nitro ho¸ c¸c hîp chÊt m¹ch th¼ng:
- Thư­êng tiÕn hµnh ë pha h¬i.
- Hçn hîp ph¶n øng ®­ưîc ng­ưng tô, t¸ch pha
vµ tinh chÕ.

17
6. nitrozo hãa:
- Lµ ph¶n øng thÕ nhãm NO vµo hîp chÊt th¬m cã
nhãm thÕ ho¹t hãa m¹nh (-OH, -NR2...).
- T¸c nh©n ¸i ®iÖn tö lµ NO+.
2NaNO2 + H2SO4  HNO2 + Na2SO4

HNO2 + H2SO4  NO+ + H2O + HSO4-

+ -
X H + NO + HSO 4 X NO + H2SO 4

X= -OH, -NR2

18
7. thiÕt bÞ ph¶n øng vµ an toµn lao ®éng:

- ThiÕt bÞ cÇn ®¶m b¶o yªu cÇu vÒ khuÊy trén vµ

trao ®æi nhiÖt.
- VËt liÖu chÕ t¹o thiÕt bÞ: thÐp kh«ng gØ, thÐp
tr¸ng men chÞu acid, thuû tinh...

19
An toµn lao ®éng:

- Ph¶n øng nitro ho¸ dÔ g©y tai n¹n báng acid.

- Trư­êng hîp mÊt ®iÖn, ph¶i ngõng ph¶n øng vµ lµm
l¹nh côc bé.
- Khi cÊt tinh chÕ ph¶i ®Ò phßng ch¸y næ.
- Xö lÝ hçn hîp sau ph¶n øng cÇn mang dông cô b¶o hé
lao ®éng.

20
8. Mét sè vÝ dô:
8.1. S¶n xuÊt Nitro-benzen b»ng phư­¬ng ph¸p liªn tôc:
U

4
1 2
U
1,2-Bình ®ong.
5
3-Cét nitro ho¸.
3
4-Sinh hµn.
5,7-Bình t¸ch.
6-Bé phËn cÊt.
U
8-Cét cÊt.
9-B¬m.
10

O
6
O

10-Bình ho¸ h¬i.

c

7
8
9

21
)

U
Nitrobenzen
 8.2. Tæng hîp paracetamol:

OH OH OH

NO2
HNO3/H2SO4
+

NO2
OH OH OH

Na2S/H2O Ac2O/AcOH

NO2 NH2 NHCOCH3

22
8.3. Tổng hợp thuốc chữa lị metronidazol:

N N N
HNO3/H2SO4 O

CH3 O2N O2N CH3

N N CH3 N
H H
CH2CH2OH

23